การปฏิบัติตามข้อบังคับส่งออกและคว่ำบาตรสำหรับธุรกิจไทย

จุดประสงค์การค้นหา: เข้าใจ (Know) + ลงมือทำ (Do) - สำหรับผู้บริหาร/ฝ่ายกฎหมาย/ฝ่ายส่งออกที่ต้องการตั้งระบบ Compliance จริงจัง

กลุ่มเป้าหมาย: B2B - บริษัทไทยที่ส่งออกสินค้า เทคโนโลยี หรือทำธุรกรรมระหว่างประเทศ (รวมถึงซัพพลายเออร์ในห่วงโซ่ของบริษัทข้ามชาติ)

ทำไมการปฏิบัติตามข้อบังคับส่งออกและคว่ำบาตรจึงสำคัญสำหรับธุรกิจไทย?

ธุรกิจไทยเผชิญทั้งแรงกดดันจากคู่ค้าระดับโลกและกฎหมายไทยที่เข้มงวดขึ้นเกี่ยวกับการควบคุมสินค้าใช้ได้สองทาง (DUI) และการป้องกันการแพร่ขยายอาวุธทำลายล้างสูง รวมถึงมาตรการคว่ำบาตรระหว่างประเทศที่ผูกกับระบบการเงินโลก. หากไม่จัดการ Compliance อย่างเป็นระบบ บริษัทอาจถูกตัดขาดจากตลาดสำคัญ เสียชื่อเสียง และเผชิญโทษทางแพ่งและอาญาได้.

ในช่วงไม่กี่ปีที่ผ่านมา ไทยได้ออกกฎหมายและมาตรการควบคุมสินค้าที่เกี่ยวข้องกับ WMD และ DUI รวมถึงมาตรการ End-Use/End-User Control (EUEUC) และระบบ Internal Compliance Program (ICP) ภายใต้การกำกับของกระทรวงพาณิชย์/กรมการค้าต่างประเทศ เพื่อยกระดับมาตรฐานให้สอดคล้องกับมติคณะมนตรีความมั่นคงแห่งสหประชาชาติและความคาดหวังของคู่ค้าระดับโลก. (thailand.go.th)

ขณะเดียวกัน ธนาคารแห่งประเทศไทยและสำนักงาน ปปง. (AMLO) ก็ยกระดับแนวทางสำหรับสถาบันการเงิน ให้ประเมินและจัดการความเสี่ยงด้านคว่ำบาตร โดยเฉพาะธุรกรรมกับประเทศ/บุคคลความเสี่ยงสูงและสินค้า DUI ซึ่งส่งผลทางอ้อมมายังผู้ส่งออกทุกระดับ. (bot.or.th)

1) ผู้ส่งออกไทยควรตรวจสอบคู่ค้าต่างประเทศและทำ KYC อย่างไร?

ธุรกิจไทยควรมีขั้นตอนทำความรู้จักลูกค้าและคู่ค้า (Know Your Customer - KYC) และตรวจสอบสถานะคว่ำบาตรอย่างเป็นระบบก่อนทำธุรกรรมทุกครั้งที่มีความเสี่ยง ทั้งในส่วนของบริษัท คู่สัญญาที่แท้จริง (Ultimate Beneficial Owner - UBO) และประเทศปลายทาง. การทำ KYC อย่างเป็นทางการช่วยลดโอกาสที่ธุรกิจของคุณจะถูกใช้เป็นช่องทางหลีกเลี่ยงคว่ำบาตร หรือพัวพันกับการฟอกเงินและการจัดหาอาวุธ.

ขั้นตอนพื้นฐานของ KYC/Due Diligence สำหรับผู้ส่งออก

แนวคิดคือ "รู้ให้ลึกทั้งคน สินค้า และเส้นทางเงิน/สินค้า" ก่อนจะรับดีล โดยปกติควรมีอย่างน้อยดังนี้:

• รวบรวมข้อมูลเอกสาร เช่น หนังสือรับรองนิติบุคคล รายชื่อกรรมการ/ผู้ถือหุ้นสำคัญ สำเนาหนังสือเดินทางของ UBO สัญญาซื้อขาย เอกสารขนส่ง
• ตรวจเช็คฐานข้อมูลคว่ำบาตร
  • ตรวจรายชื่อบุคคล/นิติบุคคลในบัญชีคว่ำบาตรของ UN, สหรัฐ (OFAC), EU, UK ฯลฯ
  • ตรวจประเทศปลายทางว่าอยู่ในรายชื่อประเทศความเสี่ยงสูงตาม FATF หรือประกาศของ AMLO/ธปท. หรือไม่
• วิเคราะห์โครงสร้างกลุ่มบริษัทและ UBO เพื่อตรวจว่ามีบุคคล/นิติบุคคลที่ถูกคว่ำบาตรแฝงอยู่ในโครงสร้างหรือไม่
• ตรวจสอบรูปแบบธุรกิจและเหตุผลทางพาณิชย์ เช่น ปริมาณการสั่งซื้อสอดคล้องกับขนาดลูกค้าหรือไม่ ราคาซื้อขาย/เงื่อนไขจ่ายเงินมีเหตุผลหรือแปลกไปจากตลาดอย่างผิดปกติหรือไม่
• เก็บบันทึกและหลักฐาน ทุกขั้นตอนการตรวจสอบ ควรถูกจัดเก็บอย่างเป็นระบบ เพื่ออ้างอิงได้เมื่อถูกหน่วยงานไทยหรือต่างประเทศตรวจสอบย้อนหลัง

การใช้เทคโนโลยีช่วยตรวจสอบคู่ค้า

ธุรกิจที่มีปริมาณดีลสูงควรพิจารณาใช้ระบบคัดกรอง (screening tools) ที่เชื่อมต่อฐานข้อมูลรายชื่อคว่ำบาตรระดับสากล และสามารถตั้ง alert เมื่อมีการเปลี่ยนแปลงรายชื่อหรือประเทศความเสี่ยงสูง. นอกจากนี้ ธุรกิจที่เกี่ยวข้องกับสินค้า DUI ควรเรียนรู้การใช้ระบบ e-TCWMD/e-Classification ของกรมการค้าต่างประเทศเพื่อช่วยจำแนกสินค้าและประเมิน end-user/end-use. (tcwmd.dft.go.th)

Checklist สั้นๆ ก่อนเริ่มดีลกับลูกค้าต่างประเทศ

• มีสำเนาเอกสารจดทะเบียนบริษัท/หนังสือรับรองล่าสุดของลูกค้าหรือไม่
• รู้แล้วหรือยังว่าใครคือ UBO ที่แท้จริง และตรวจชื่อในลิสต์คว่ำบาตรแล้วหรือยัง
• ประเทศปลายทาง/เส้นทางขนส่งมีความเสี่ยงสูงหรือถูกคว่ำบาตรบางส่วนหรือไม่
• มีสัญญาเป็นลายลักษณ์อักษรที่ระบุ end-use และ end-user ชัดเจนหรือไม่
• เก็บ log การตรวจสอบทั้งหมดไว้ในระบบแล้วหรือยัง

คำถามติดตามที่อาจต้องคิดต่อ

• ควรใช้ซอฟต์แวร์ screening แบบใดให้เหมาะกับขนาดธุรกิจ
• ควรตั้ง risk scoring ของลูกค้าอย่างไร (เช่น คะแนนตามประเทศ สินค้า ช่องทางชำระเงิน)
• เมื่อเจอ "match" กับรายการคว่ำบาตร ควรจัดการอย่างไรและใครมีอำนาจอนุมัติ/ปฏิเสธดีล

2) สินค้าใดอยู่ภายใต้ข้อจำกัดและต้องขออนุญาตส่งออก?

สินค้าเสี่ยงสูงไม่ได้มีแค่ "อาวุธ" ในความหมายทั่วไป แต่รวมถึงสินค้าใช้ได้สองทาง (Dual-Use Items: DUI) เช่น อุปกรณ์อิเล็กทรอนิกส์ เครื่องจักรกลหนัก ซอฟต์แวร์ และเคมีภัณฑ์ที่อาจถูกนำไปใช้เกี่ยวข้องกับอาวุธทำลายล้างสูง. ภายใต้กฎหมายไทย ปัจจุบันกรมการค้าต่างประเทศใช้นโยบายควบคุม DUI โดยอ้างอิงรายการสินค้ามาตรฐานของสหภาพยุโรป และกำลังทยอยใช้ระบบ Licensing สำหรับบางหมวดสินค้า.

กรอบกฎหมายไทยเกี่ยวกับ DUI และ WMD

• พระราชบัญญัติสินค้าที่เกี่ยวข้องกับการแพร่ขยายอาวุธที่มีอานุภาพทำลายล้างสูง พ.ศ. 2562 (มักเรียก WMD/TCWMD Act)
  • ควบคุมกิจกรรมเกี่ยวกับสินค้าที่อาจใช้เกี่ยวข้องกับการพัฒนา/ผลิต/ขนส่งอาวุธทำลายล้างสูง
  • กำหนดมาตรการขอใบอนุญาต (licensing), การรับรองระบบ ICP, มาตรการ End-Use/End-User Control ฯลฯ
• ประกาศ/ระเบียบของกระทรวงพาณิชย์และกรมการค้าต่างประเทศ เกี่ยวกับ:
  • บัญชีสินค้าควบคุม (Dual-Use List, National Control List)
  • หลักเกณฑ์การรับรองระบบ ICP
  • มาตรการ EUEUC (กรณี end-use/end-user น่าสงสัย แม้สินค้าไม่อยู่ในบัญชี)

ระบบ DUI และ ICP ของไทยถูกออกแบบให้สอดคล้องกับมาตรฐานสากล และใช้การอ้างอิงรายการสินค้าจาก EU Dual-Use List เป็นฐาน. (thailand.go.th)

พัฒนาการล่าสุด: Licensing สำหรับสินค้า DUI

แนวโน้มล่าสุดคือการยกระดับจากระบบ "ขึ้นทะเบียน/รับรอง" ไปสู่การใช้ "ใบอนุญาตส่งออก (Licensing)" สำหรับหมวดสินค้าที่เสี่ยงสูง โดยเฉพาะกลุ่มที่เกี่ยวข้องกับนิวเคลียร์และเทคโนโลยีขั้นสูง. เริ่มจากหมวด Category 0 (สินค้าที่เกี่ยวกับนิวเคลียร์ เช่น วัสดุนิวเคลียร์ เครื่องจักรเฉพาะ และอุปกรณ์เทคนิคที่เกี่ยวข้อง) และมีแผนขยายไปหมวดอื่นๆ ในระยะถัดไป. (mondaq.com)

ขั้นตอนพื้นฐานเมื่อต้องการทราบว่าสินค้าของบริษัทอยู่ภายใต้การควบคุมหรือไม่

1. จำแนกสินค้าของคุณ ตามพิกัดศุลกากร (HS Code) และคุณสมบัติทางเทคนิค
2. ตรวจในระบบ e-TCWMD/e-Classification ของกรมการค้าต่างประเทศ ว่าสินค้าตรงกับรายการ DUI ใดหรือไม่
3. ประเมิน end-use และ end-user
   • ใช้แบบฟอร์มรับรองการใช้สินค้า (End-Use Certificate) และข้อมูลลูกค้า
   • หากมีความเสี่ยงว่าอาจเกี่ยวข้องกับ WMD แม้สินค้าไม่อยู่ในรายการ ก็อาจเข้าข่ายมาตรการ EUEUC
4. สอบถามกรมการค้าต่างประเทศเมื่อไม่แน่ใจ โดยเฉพาะกรณีสินค้าเทคโนโลยีใหม่ หรืออยู่ใกล้ "เส้นแบ่ง" ของข้อกำหนดด้านเทคนิค

การขอใบอนุญาตส่งออก (Export License) เบื้องต้น

สำหรับสินค้าที่ถูกกำหนดให้ต้องมีใบอนุญาตส่งออก ผู้ส่งออกควรเตรียมเอกสาร เช่น ข้อมูลสินค้าเชิงเทคนิค (Technical Sheet), สัญญาซื้อขาย, ใบรับรอง End-Use/End-User, และข้อมูลบริษัทปลายทาง เพื่อยื่นผ่านระบบอิเล็กทรอนิกส์ของกรมการค้าต่างประเทศ (เช่น e-DUI Licensing เมื่อเปิดใช้เต็มรูปแบบ). การมีระบบ ICP ภายในที่ชัดเจนอาจช่วยให้ได้รับการพิจารณาที่ราบรื่นขึ้น.

คำถามติดตามที่ควรคิดต่อ

• สินค้าหลักของบริษัท (เช่น ชิ้นส่วนอิเล็กทรอนิกส์ เครื่องมือแพทย์ ซอฟต์แวร์เข้ารหัส) เสี่ยงเข้าข่าย DUI หรือไม่
• ควรแต่งตั้ง "Product Classification Champion" หรือทีมรับผิดชอบจำแนกสินค้าภายในหรือไม่
• หากต้องขอใบอนุญาต จะกระทบ lead time และสัญญาการส่งมอบกับลูกค้าอย่างไร ควรวาง buffer อย่างน้อยกี่วัน

3) บทลงโทษทางแพ่งและอาญาหากฝ่าฝืนข้อบังคับส่งออกและคว่ำบาตรมีอะไรบ้าง?

การฝ่าฝืนกฎหมายควบคุมสินค้าที่เกี่ยวข้องกับ WMD และ DUI หรือส่งออกโดยไม่ขอใบอนุญาต ทั้งในไทยและภายใต้กฎหมายต่างประเทศ อาจมีโทษจำคุก โทษปรับ การยึดทรัพย์ และการถูกขึ้นบัญชีดำที่กระทบการทำธุรกรรมระยะยาว. แม้บทลงโทษในทางปฏิบัติขึ้นกับข้อเท็จจริงและดุลพินิจ แต่แนวโน้มคือ "เข้มงวดขึ้น" ไม่ใช่ "ผ่อนคลายลง".

ตัวอย่างโทษภายใต้กฎหมายไทย (WMD/TCWMD Act)

• หากทำกิจกรรมที่ต้องได้รับใบอนุญาต โดยไม่ขอใบอนุญาตให้ถูกต้อง
  • อาจมีโทษจำคุกไม่เกินประมาณ 2 ปี และ/หรือปรับไม่เกินประมาณ 200,000 บาท
• หากทำความผิดโดยมีวัตถุประสงค์เกี่ยวข้องกับการใช้สินค้าเพื่อก่อหรือพัฒนา WMD หรือสร้างอันตรายร้ายแรง
  • โทษอาจเพิ่มเป็นจำคุกสูงถึงประมาณ 10 ปี และปรับสูงถึง 1,000,000 บาท พร้อมการริบสินค้าและทรัพย์สินที่เกี่ยวข้องกับความผิด

ตัวเลขดังกล่าวเป็นเพียงตัวอย่างระดับโทษตามบทวิเคราะห์ของผู้เชี่ยวชาญกฎหมายเกี่ยวกับพระราชบัญญัติฯ และควรตรวจสอบกับบทบัญญัติล่าสุดหรือปรึกษาทนายความทุกครั้งก่อนประเมินความเสี่ยง. (sanctionsnews.bakermckenzie.com)

ความเสี่ยงจากกฎหมายและมาตรการของต่างประเทศ

แม้บริษัทจะอยู่ในไทย แต่หากส่งออกสินค้าไปประเทศที่มีมาตรการคว่ำบาตรเข้มงวด หรือทำธุรกรรมในดอลลาร์สหรัฐผ่านธนาคารต่างประเทศ บริษัทก็อาจอยู่ภายใต้การบังคับใช้กฎหมายของประเทศนั้น เช่น:

• กฎหมายคว่ำบาตรสหรัฐ (OFAC)
  • หากมีการจัดหาสินค้าหรืออำนวยความสะดวกให้บุคคล/ธุรกิจที่ถูกคว่ำบาตร บริษัทอาจถูกปรับจำนวนมาก ถูกแบนจากระบบดอลลาร์สหรัฐ หรือถูกขึ้นบัญชี SDN
• มาตรการของสหภาพยุโรป/สหราชอาณาจักร
  • อาจมีผลต่อการเข้าถึงตลาด การขนส่ง และการใช้บริการทางการเงินของคู่ค้าในยุโรป

ผลกระทบทางธุรกิจที่มักถูกมองข้าม

• ธนาคารในไทยอาจปฏิเสธทำธุรกรรมให้ หากดีลนั้นเสี่ยงต่อการละเมิดคว่ำบาตรตามแนวทางของธปท./AMLO
• คู่ค้าข้ามชาติอาจยกเลิกสัญญา หรือกำหนดเงื่อนไขที่เข้มงวดขึ้นอย่างถาวร หากพบว่าบริษัทไม่มีระบบ Compliance เพียงพอ
• ความเสียหายด้านชื่อเสียง (reputational damage) ที่ยากจะแก้ไข แม้ในท้ายที่สุดจะพิสูจน์ได้ว่าไม่มีความผิดก็ตาม

คำถามติดตามที่อาจต้องพิจารณา

• โครงสร้างธุรกิจ/ห่วงโซ่อุปทานของบริษัท เสี่ยงถูกมองว่าเป็นช่องทางหลีกเลี่ยงคว่ำบาตรหรือไม่
• หากเกิดข้อพิพาทกับหน่วยงานต่างประเทศ บริษัทมีทรัพย์สินหรือบัญชีธนาคารในเขตอำนาจศาลนั้นๆ หรือไม่ (เสี่ยงถูกอายัด)
• บริษัทควรทำ "sanctions risk assessment" ระดับกลุ่มบริษัทอย่างไร

4) จะจัดทำนโยบาย Compliance และอบรมพนักงานอย่างไรให้ใช้งานได้จริง?

การมี "เอกสารนโยบายสวยๆ" ไม่เพียงพออีกต่อไป ธุรกิจไทยควรมีระบบ Internal Compliance Program (ICP) ที่ออกแบบให้เข้ากับรูปแบบสินค้า ลูกค้า และเส้นทางการขนส่งของตนเอง พร้อมทั้งสื่อสารและอบรมให้พนักงานเข้าใจและปฏิบัติได้จริง. ICP ที่ดีช่วยลดความเสี่ยงทั้งทางกฎหมายและทางธุรกิจ และมักได้รับการยอมรับจากหน่วยงานรัฐและคู่ค้าต่างชาติ. (thailand.go.th)

องค์ประกอบหลักของ ICP ตามแนวปฏิบัติของกรมการค้าต่างประเทศ

แนวทางจัดทำและปรับใช้ ICP ให้เหมาะกับขนาดธุรกิจ

• ธุรกิจขนาดเล็ก-กลาง (SME)
  • อาจเริ่มจากนโยบาย/คู่มือสั้นๆ 5-10 หน้า ที่เน้นขั้นตอนสำคัญ (KYC, product check, approval) และแบบฟอร์มง่ายๆ
  • ใช้เครื่องมือฟรี/ต้นทุนต่ำสำหรับคัดกรองรายชื่อคว่ำบาตร และปรับใช้ระบบเอกสารที่มีอยู่ เช่น ERP, Google Drive
• ธุรกิจขนาดใหญ่หรือกลุ่มบริษัท
  • ควรสร้างโครงสร้าง Governance ที่ชัดเจน มีคณะกรรมการกำกับและรายงานตรงถึงบอร์ด
  • ลงทุนในระบบ screening/monitoring ระดับองค์กร และอบรมเชิงลึกให้กับ "key risk functions"

ค่าใช้จ่ายโดยประมาณ

• การจัดทำนโยบายและ ICP ภายในเอง: ค่าใช้จ่ายหลักคือเวลาและค่าทรัพยากรบุคคล อาจใช้ต้นทุนหลักหมื่นถึงหลักแสนบาท ขึ้นกับขนาดองค์กรและการใช้ที่ปรึกษาภายนอกหรือไม่
• ซอฟต์แวร์ screening/compliance: มีตั้งแต่แพ็กเกจเริ่มต้นที่คิดตามจำนวนชื่อที่ตรวจต่อปี ไปจนถึงระบบ enterprise ที่เชื่อม API กับ ERP ซึ่งอาจอยู่ในระดับหลายแสนถึงหลักล้านบาทต่อปี
• การอบรมพนักงาน: ถ้าอบรมภายใน ค่าใช้จ่ายอาจจำกัดเฉพาะเวลาพนักงาน แต่หากจ้างวิทยากรหรือทนายความมาบรรยาย ก็อาจอยู่ที่หลักหมื่น-หลักแสนบาทต่อครั้ง ขึ้นกับรูปแบบและจำนวนผู้เข้าร่วม

คำถามติดตามที่ควรคิดต่อ

• บริษัทควรขอการรับรอง ICP จากกรมการค้าต่างประเทศหรือไม่ เพื่อใช้เป็น "ตราประทับความน่าเชื่อถือ" กับคู่ค้าต่างชาติ
• ควรวัดผลความสำเร็จของ ICP อย่างไร (เช่น จำนวนดีลที่ถูกหยุดเพราะพบความเสี่ยง, จำนวน red flags ที่ได้รับการจัดการ)
• จะบูรณาการ ICP ด้านส่งออกเข้ากับ compliance อื่นๆ เช่น AML, ESG, ข้อมูลส่วนบุคคล ได้อย่างไร

5) หากตรวจพบการละเมิดหรือความเสี่ยงสูง ควรทำอย่างไรและเมื่อไหร่ต้องติดต่อที่ปรึกษากฎหมาย?

เมื่อพบเบาะแสว่ามีการละเมิดข้อบังคับส่งออกหรือคว่ำบาตร ไม่ว่าจะมาจากพนักงานภายใน คู่ค้าภายนอก หรือธนาคาร สิ่งสำคัญคือ "หยุด-ประเมิน-สื่อสาร-จัดการ" อย่างเป็นระบบ ไม่ควรรีบดำเนินการต่อโดยหวังว่าปัญหาจะเงียบไปเอง. การขอคำแนะนำจากทนายความที่เชี่ยวชาญด้านกฎหมายการค้าระหว่างประเทศและคว่ำบาตรตั้งแต่ระยะต้น ช่วยลดความเสียหายระยะยาวได้มาก.

ขั้นตอนปฏิบัติเมื่อพบสัญญาณการละเมิด (Incident Response)

1. หยุดธุรกรรมชั่วคราว
   • ระงับการส่งมอบสินค้า การออก shipping documents หรือการชำระเงิน จนกว่าจะประเมินความเสี่ยงได้ชัดเจน
2. เก็บรักษาหลักฐานทั้งหมด
   • อีเมล สัญญา บันทึกการประชุม เอกสาร KYC เอกสารขนส่ง และ log การอนุมัติ
   • ออกคำสั่งภายในห้ามลบหรือแก้ไขข้อมูลที่เกี่ยวข้อง
3. ตั้งทีมสอบสวนภายใน
   • ประกอบด้วยฝ่ายกฎหมาย ฝ่าย Compliance ฝ่ายที่เกี่ยวข้องกับดีล และอาจมีที่ปรึกษาภายนอก
   • กำหนดขอบเขตการตรวจสอบให้ชัดเจน (ระยะเวลา คู่ค้า สินค้า ช่องทางชำระเงิน)
4. ประเมินข้อบังคับที่เกี่ยวข้อง
   • กฎหมายไทย: กฎหมาย WMD/DUI, กฎหมายฟอกเงิน, กฎระเบียบของธปท./AMLO ฯลฯ
   • กฎหมายต่างประเทศที่อาจเกี่ยวข้อง: OFAC, EU/UK sanctions, กฎหมายส่งออกของประเทศคู่ค้า ฯลฯ
5. ตัดสินใจเรื่องการสื่อสารและการรายงาน
   • จะสื่อสารกับธนาคาร คู่ค้า หรือหน่วยงานรัฐใดบ้าง ในจังหวะใด
   • บางกรณี การรายงานเชิงสมัครใจ (voluntary disclosure) ต่อหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง อาจช่วยลดโทษได้ แต่ต้องทำอย่างระมัดระวังและปรึกษาทนาย
6. จัดทำแผนแก้ไขและป้องกันซ้ำ
   • ปรับปรุงนโยบาย/ขั้นตอน ICP
   • อบรมพนักงานเพิ่มเติมในจุดที่พบความเสี่ยง

เมื่อไหร่ควรติดต่อที่ปรึกษากฎหมายทันที

• เมื่อพบว่าดีลเกี่ยวข้องกับบุคคล/นิติบุคคลที่อยู่ในลิสต์คว่ำบาตรของ UN, สหรัฐ, EU หรือประเทศอื่นๆ
• เมื่อได้รับหนังสือสอบสวน/สอบถามจากหน่วยงานรัฐไทยหรือหน่วยงานต่างประเทศ (รวมถึงธนาคารต่างประเทศ)
• เมื่อมีมูลว่ามีการยื่นขอใบอนุญาตส่งออกไม่ครบถ้วนหรือข้อมูลไม่ถูกต้อง
• เมื่อคิดจะยุติสัญญากับลูกค้า/ซัพพลายเออร์เนื่องจากเหตุคว่ำบาตร (เพื่อบริหารความเสี่ยงการถูกฟ้องกลับด้านสัญญา)

คำถามติดตามที่ควรเตรียมคุยกับทนายความ

• กรณีของบริษัทเข้าข่าย "ต้องรายงาน" ต่อหน่วยงานใดบ้าง และภายในกี่วัน
• จะจัดการความเสี่ยงข้ามเขตอำนาจศาล (multi-jurisdiction risk) อย่างไร เช่น ไทย-สหรัฐ-ยุโรป
• ควรเจรจากับธนาคาร/คู่ค้าอย่างไรเพื่อลดผลกระทบเชิงธุรกิจ ขณะยังรักษาสิทธิทางกฎหมายของบริษัท

ความเข้าใจผิดที่พบบ่อยเกี่ยวกับคว่ำบาตรและข้อบังคับส่งออกในบริบทไทยคืออะไร?

หลายบริษัทไทยยังมีความเข้าใจคลาดเคลื่อนเกี่ยวกับคว่ำบาตรและข้อบังคับส่งออก ซึ่งอาจทำให้ประเมินความเสี่ยงต่ำเกินไป. การแก้ความเข้าใจผิดเหล่านี้เป็นจุดเริ่มต้นสำคัญของการสร้างวัฒนธรรม Compliance ที่แข็งแรง.

• "เราเป็นแค่ผู้ผลิต/ส่งออกชิ้นส่วน ไม่เกี่ยวกับอาวุธ จึงไม่ต้องสนใจ DUI/WMD"
  ความจริง: ชิ้นส่วนอิเล็กทรอนิกส์ เซ็นเซอร์ ซอฟต์แวร์ และเครื่องจักรจำนวนมากถูกจัดเป็นสินค้าใช้ได้สองทาง เพราะสามารถถูกนำไปใช้ในระบบอาวุธหรือโครงการ WMD ได้ แม้บริษัทจะขายให้ลูกค้าเพื่อใช้ในธุรกิจปกติก็ตาม
• "ถ้าธนาคารโอนเงินให้แล้ว แปลว่าดีลไม่มีปัญหา"
  ความจริง: การที่ธนาคารดำเนินธุรกรรมไม่ได้เป็นการ "รับรองความถูกกฎหมาย" เสมอไป และหากมีการตรวจสอบย้อนหลัง ธนาคารอาจปิดบริการหรือรายงานธุรกรรม ในขณะที่บริษัทก็ยังต้องรับผิดชอบทางกฎหมายของตนเอง
• "คว่ำบาตรเป็นเรื่องของประเทศคู่สงคราม ไม่น่าจะเกี่ยวกับเรา"
  ความจริง: คว่ำบาตรสมัยใหม่เชื่อมโยงกับห่วงโซ่อุปทาน เทคโนโลยี และระบบการเงินทั่วโลก แม้บริษัทไทยจะค้าขายกับประเทศที่ไม่ได้ถูกคว่ำบาตรโดยตรง แต่หากลูกค้าปลายทาง/บริษัทในเครือมีส่วนเกี่ยวข้องกับประเทศ/บุคคลที่ถูกคว่ำบาตร ก็อาจถูกตรวจสอบได้

แหล่งข้อมูลทางการของไทยที่ควรบุ๊กมาร์ก

สำหรับผู้ปฏิบัติงานด้านส่งออก/Compliance การมีแหล่งข้อมูลทางการที่อัปเดตเป็นสิ่งสำคัญ:

• บทความอธิบายระบบ DUI, EUEUC และ ICP ของกระทรวงพาณิชย์บนเว็บไซต์ราชการไทย:
  Commerce Ministry - Dual-Use Items & ICP (thailand.go.th)
• ระบบ e-TCWMD/e-Classification สำหรับจำแนกสินค้าตาม EU Dual-Use List:
  e-TCWMD - ระบบจำแนกสินค้าใช้ได้สองทาง (tcwmd.dft.go.th)
• แถลงข่าวร่วมของธปท. และสำนักงาน ปปง. เรื่องการยกระดับการจัดการความเสี่ยงด้านคว่ำบาตรของสถาบันการเงิน:
  ธปท./AMLO - แนวทางการดูแลความเสี่ยงเกี่ยวกับการคว่ำบาตร (bot.or.th)

FAQ: คำถามพบบ่อยเกี่ยวกับการปฏิบัติตามข้อบังคับส่งออกและคว่ำบาตรของธุรกิจไทย

ต้องเป็นบริษัทขนาดใหญ่เท่านั้นหรือไม่ที่ต้องสนใจเรื่องคว่ำบาตรและ DUI?

ไม่จำเป็น ทุกบริษัทที่มีการส่งออกหรือทำธุรกรรมระหว่างประเทศควรสนใจเรื่องนี้ โดยเฉพาะหากเกี่ยวข้องกับสินค้าเทคโนโลยี เครื่องจักร เคมีภัณฑ์ หรือมีลูกค้า/ซัพพลายเออร์ในประเทศความเสี่ยงสูง การเป็น "SME" ไม่ใช่ข้อยกเว้นจากความรับผิด.

หากไม่แน่ใจว่าสินค้าเข้าข่าย DUI หรือไม่ ควรทำอย่างไร?

ให้เริ่มจากจำแนกสินค้าและตรวจในระบบ e-TCWMD/e-Classification ของกรมการค้าต่างประเทศ และหากยังไม่แน่ใจ ควรส่งคำถามหรือเข้าพบเจ้าหน้าที่กรมการค้าต่างประเทศ รวมทั้งปรึกษาทนายความที่เคยทำงานด้าน export controls.

การทำ KYC/Screening ก่อนรับลูกค้าใหม่ ควรทำทุกเคสหรือเฉพาะดีลใหญ่?

ควรทำ "ทุกเคส" อย่างน้อยในระดับพื้นฐาน (basic KYC) และทำในระดับที่เข้มข้นขึ้นเมื่อดีลมีมูลค่าสูง ประเทศปลายทางมีความเสี่ยงสูง หรือสินค้าเข้าข่าย DUI/เทคโนโลยีขั้นสูง.

บริษัทควรแจ้งลูกค้าอย่างไรหากปฏิเสธดีลด้วยเหตุผลด้านคว่ำบาตร?

โดยทั่วไป ควรอ้างอิงนโยบาย Compliance ภายในและข้อกำหนดทางกฎหมายโดยไม่ต้องลงรายละเอียดเชิงข้อกล่าวหา และควรให้ฝ่ายกฎหมายช่วยทบทวนข้อความที่ใช้สื่อสารเพื่อไม่ให้กระทบต่อสิทธิของบริษัทหรือนำไปสู่ข้อพิพาทเพิ่มเติม.

มีประโยชน์อะไรในการลงทุนทำ ICP และระบบ Compliance ทั้งที่ยังไม่เคยถูกตรวจ?

นอกจากลดความเสี่ยงทางกฎหมายแล้ว ICP ที่ดีช่วยเสริมความน่าเชื่อถือกับคู่ค้าต่างชาติ ธนาคาร และนักลงทุน ช่วยให้บริษัทเข้าร่วมห่วงโซ่อุปทานของอุตสาหกรรมเทคโนโลยีขั้นสูงได้ง่ายขึ้น และเพิ่มความสามารถในการขยายตลาดในระยะยาว.

เมื่อไหร่ควรจ้างทนายความด้านคว่ำบาตรและกฎหมายการค้าระหว่างประเทศ?

คุณควรพิจารณาจ้างหรือปรึกษาทนายความเมื่อบริษัทกำลังจะเริ่มส่งออกไปตลาดใหม่ที่มีความเสี่ยงสูง เริ่มผลิต/ขายสินค้าเทคโนโลยีที่อาจเข้าข่าย DUI หรือมีโครงสร้างดีลที่ซับซ้อนเกี่ยวข้องกับหลายประเทศ. ทนายความสามารถช่วยออกแบบนโยบายและสัญญาให้รองรับความเสี่ยงด้านคว่ำบาตรและ export controls ตั้งแต่ต้น แทนที่จะรอจนเกิดปัญหาแล้วจึงแก้ไข.

อีกกรณีที่ควรรีบปรึกษาทนาย คือเมื่อได้รับหนังสือสอบถาม/ตรวจสอบจากหน่วยงานรัฐหรือธนาคาร หรือเมื่อพบ incident ภายในที่อาจเข้าข่ายการละเมิดกฎหมาย การมีที่ปรึกษากฎหมายช่วยวางกลยุทธ์การสื่อสาร การเก็บหลักฐาน และการประเมินว่าต้องรายงานต่อหน่วยงานใดบ้าง จะช่วยลดความเสี่ยงการตัดสินใจผิดพลาดในช่วงเวลาวิกฤติ.

ขั้นตอนต่อไปสำหรับธุรกิจไทยที่ต้องการยกระดับการปฏิบัติตามข้อบังคับส่งออกและคว่ำบาตร

แนวทางปฏิบัติที่เป็นรูปธรรมคือ เริ่มจากการ "ประเมินช่องโหว่" ของบริษัทในปัจจุบัน จากนั้นออกแบบนโยบายและ workflow ที่เหมาะสมกับลักษณะสินค้าและลูกค้าของตนเอง แล้วค่อยๆ ยกระดับด้วยการใช้เทคโนโลยีและการอบรมอย่างต่อเนื่อง.

1. ทำ Export & Sanctions Risk Assessment
   • ระบุประเภทสินค้า ลูกค้า ประเทศปลายทาง และช่องทางการชำระเงินทั้งหมด
   • จัดลำดับความเสี่ยง (low/medium/high) และกำหนดมาตรการที่เหมาะสมในแต่ละระดับ
2. เขียนและประกาศใช้นโยบาย Export Controls & Sanctions Compliance
   • สื่อสารชัดเจนว่าบริษัท "ไม่ยอมรับ" การใช้ธุรกิจเป็นช่องทางละเมิดคว่ำบาตรหรือกฎหมายส่งออก
   • กำหนดขั้นตอน KYC, product check, approval และ incident response
3. สร้าง ICP ที่ใช้งานได้จริง
   • กำหนดเจ้าของกระบวนการ (process owner) ที่ชัดเจน
   • ผูกขั้นตอนการตรวจสอบเข้ากับระบบงานประจำ เช่น ก่อนออก invoice ก่อนจองเรือ ฯลฯ
4. ลงทุนในเครื่องมือและการอบรมที่เหมาะสม
   • เลือกระบบ screening และฐานข้อมูลกฎหมาย/มาตรการคว่ำบาตรที่เหมาะกับขนาดธุรกิจ
   • จัดอบรมสม่ำเสมอ โดยเฉพาะเมื่อมีการเปลี่ยนกฎหมายหรือออกมาตรการใหม่
5. สร้างความสัมพันธ์กับผู้เชี่ยวชาญและหน่วยงานรัฐ
   • รักษาช่องทางสื่อสารกับกรมการค้าต่างประเทศ ธนาคาร และที่ปรึกษากฎหมาย
   • เข้าร่วมสัมมนาหรือโครงการอบรมที่จัดโดยหน่วยงานรัฐ/องค์กรวิชาชีพอย่างสม่ำเสมอ

เมื่อธุรกิจไทยมองเรื่องคว่ำบาตรและข้อบังคับส่งออกไม่ใช่เพียง "ภาระ" แต่เป็น "เครื่องมือสร้างความน่าเชื่อถือและเข้าถึงตลาดโลกอย่างยั่งยืน" การลงทุนด้าน Compliance จะกลายเป็นส่วนหนึ่งของกลยุทธ์ธุรกิจระยะยาวที่ตอบโจทย์ทั้งความเสี่ยงและโอกาสทางการค้าในยุคที่กฎเกณฑ์ระดับโลกเข้มข้นมากขึ้นทุกปี.